OpEd: Mosplanifikimi i duhur i prokurimit publik tek ndërmarrjet publike në Kosovë: pasojat në buxhet dhe shërbime publike

29/11/2023

Në fushën e prokurimit publik në Kosovë, ndërmarrjet publike (NP) përbëjnë një përqindje të konsiderueshme të shpenzimeve publike, duke prekur buxhetin jo vetëm në nivelin qendror, por edhe në atë lokal. Në një analizë të kontratave nga viti 2021 deri më sot, bazuar në të dhënat nga Komisioni Rregullativ i Prokurimit Publik (KRPP), rreth një e pesta e të gjitha prokurimeve publike burojnë nga ndërmarrjet publike. Kjo tregon për peshën e madhe financiare që ka prokurimi publik në këtë sektor.

Për të siguruar një prokurim publik më efikas, institucionet apo autoritetet kontraktuese janë të obliguara që planet e tyre të prokurimit t’i dorëzojnë tek Agjencia Qendrore e Prokurimit (AQP), e cila në mandatin e saj ka për detyrë të sigurojë një prokurim më efikas dhe në raste të veçanta të kryejë tërë procesin e prokurimit për një autoritet të caktuar. Andaj, Ligji për prokurim publik (LPP) i obligon autoritetet kontraktuese që t’ia dorëzojnë AQP-së një formular në të cilin përshkruhen në detaje të gjitha aktivitetet e prokurimit që një autoritet kontraktues ka në plan të prokurojë në vitin pasues fiskal. Aty duhet të përfshihen detaje mbi vlerën e parashikuar të kontratave, sasinë e mallrave që do të prokurohen dhe përshkrimin në mënyrë thelbësore të punëve të parashikuara.

Duhet marrë në konsideratë që LPP-ja kërkon që autoritetet kontraktuese të planifikojnë vlera “të përafërta”. Pra, nuk pritet që ato të kenë një saktësi absolute kur bëhet fjalë për parashikimin e vlerave, e as të sasive apo punëve që duhet kryer, sepse rrethanat e tregut nuk lejojnë matje të saktë të tyre. Por dështimi i prokurimit të projekteve të rëndësishme, veçmas të projekteve që ndërlidhen me shërbim më të mirë ndaj qytetarëve, performancë më të mirë ekonomike dhe arritje të objektivave strategjike me interes kombëtar, duhet të merret seriozisht nga aksionari – në këtë rast Qeveria e Kosovës.

Analiza e të dhënave nga e-prokurimi dhe raporti vjetor i KRPP-së për vitin 2022 tregojnë një hendek të thellë në mes të vlerave të parashikuara të prokurimit dhe kontratave të dhëna. Marrë së bashku, 17 NP qendrore dhe rajonale kishin planifikuar prokurim publik në vlerë prej 121 milionë eurosh, derisa kanë prokuruar vetëm 62 për qind të kësaj vlere, apo 75 milionë euro.

Kjo përkthehet në pasoja negative për operatorët ekonomikë dhe efikasitetin e shërbimeve ndaj qytetarëve. Për shembull, disa ndërmarrje publike kanë dështuar në përmbushjen e planeve të tyre, duke sjellë dështime në zbatimin e projekteve të rëndësishme.

Një aspekt tjetër shqetësues janë vonesat në dorëzimin e planeve të prokurimit tek AQP-ja, duke shkelur kështu afatet ligjore, si dhe të dhënat e përfshira në to janë të mangëta. Për vitin 2022, 12 nga 17 NP-të kishin dorëzuar me vonesë planet e tyre tek AQP-ja, derisa pesë nga to nuk kanë dhënë asnjë detaj për sasinë e mallrave që planifikojnë të prokurojnë. Shumica e NP-ve bëjnë përshkrimin e njëjtë në mes të përshkrimit të kontratës dhe artikullit. E sipas rregullave përshkrimi i kontratës së aktivitetit të prokurimit duhet të jetë më i përgjithshëm, ndërkaq përshkrimi i artikullit duhet të jetë më specifik. Ka raste kur një autoritet kontraktues dorëzon formularë në AQP, ku në përshkrim të njësisë matëse vendoset fjala “paushall”. Për shembull, një tender përshkruhet me “furnizim me material zyrtar” ose “furnizim me pajisje për punëtorë” dhe vendoset kjo njësi matëse duke shkaktuar konfuzion tek operatorët ekonomikë.

Të gjitha këto lëshime ose keqplanifikime të prokurimit nga NP-të krijojnë shqetësime jo vetëm për NP-të, por gjithashtu ndikojnë negativisht edhe tek operatorët ekonomikë në treg. Në shumë raste, tenderët janë planifikuar me vlera të larta dhe kjo u ka hapur rrugën ofertave të padrejta nga operatorët ekonomikë për shkak se duke rritur pragun e vlerës së kontratës së paraparë, operatorët ekonomik janë të prirë të ofertojnë çmime më të larta. Në anën tjetër, ka raste kur buxhetet janë planifikuar me çmime shumë të ulëta, duke demotivuar pjesëmarrjen e operatorëve seriozë dhe duke rrezikuar cilësinë e projekteve. Shumë projekte mbesin pezull për vite të tëra si pasojë e ankesave të operatorëve ekonomikë, që burim kanë edhe mosplanifikimin e duhur të vetë NP-ve.

Për më tepër, pasojat e keqplanifikimit nuk ndikojnë vetëm në buxhetin dhe zhvillimin ekonomik të NP-ve, por kanë ndikim edhe në buxhetin e shtetit. Duke mos planifikuar mirë prokurimet, sidomos te pjesa e investimeve, NP-të ofrojnë shërbime më të dobëta për qytetarët e vendit dhe kësisoj mbledhin edhe më pak të hyra. Për rrjedhojë, gati të gjitha NP-të marrin subvencione substanciale direkt nga buxheti i shtetit.

Nëse analizojmë dy NP-të të cilat kishin planifikuar të shpenzonin rreth 90 milionë euro, ose 73 për qind të gjithsej vlerës së planifikuar të ndërmarrjeve që janë subjekt i kësaj analize, atëherë shohim se të dyja kanë pasur hendek të thellë mes planifikimit dhe realizimit të prokurimit, si për nga vlera, ashtu edhe për nga numri i projekteve investive. E para, ndërmarrja “KRU Hidroregjioni” kishte planifikuar që të prokuronte ndërtimin e digës në vitin 2022, në vlerë prej 12 milionë eurove, por të dhënat e KRPP-së tregojnë se nuk ka pasur asnjë prokurim në atë aspekt. Në anën tjetër, Telekomi kishte planifikuar rreth 30 milionë euro kontrata për blerje të pajisjeve dhe kontraktim të shërbimeve për të avancuar rrjetin e telefonisë mobile, por kishte shpenzuar më pak se gjysmën e kësaj shume në këtë drejtim.

Pasojat e keqplanifikimit janë të dukshme e të ndjeshme edhe për publikun. Keqplanifikimi sjell humbjen e besimit të qytetarëve në institucionet publike dhe proceset e prokurimit publik sa i përket nivelit të shërbimeve ose produkteve që ata marrin nga NP-të, kurse tek operatorët ekonomikë një mundësi për manipulim ose vonesë të punëve. Kjo në fakt rrezikon seriozisht integritetin dhe transparencën e sistemit të prokurimit publik.

Për të përmirësuar këtë situatë, është e nevojshme që ndërmarrjet publike të përmirësojnë planifikimin e tyre të prokurimit, të respektojnë afatet ligjore dhe të sigurojnë një qasje të drejtë dhe transparente në të gjithë procesin e tenderimit. Njësia për Politika dhe Monitorim të NP-ve, e cila është përgjegjëse për mbikëqyrjen e NP-ve qendrore dhe rajonale, duhet të ketë rol proaktiv në trajnimin e zyrtarëve kryesorë financiarë të NP-ve si dhe departamenteve të tyre të prokurimit në mënyrë që planifikimet të jenë më efikase.

(Ky publikim është pjesë e nismës "Mbështetje për shoqërinë civile për të rritur mbikëqyrjen publike dhe llogaridhënien e institucioneve publike të Kosovës” që financohet nga Ambasada e Mbretërisë së Bashkuar në Kosovë dhe zbatohet nga Grupi për Studime Juridike dhe Politike (GLPS), INDEP dhe Instituti GAP. Mendimet e shprehura janë të autorit dhe jo domosdo përfaqësojnë qëndrimet e donatorit dhe organizatave zbatuese).